Terug na April 2022  - Nuusbrief Indeks

Die verskillende gesigte van Broeder-bevordering en kaderontplooiing onder die NP- en die ANC-regering

Deur Prof Hermann Giliomee

Die onderstaande artikel het op 15 Maart in Politicsweb verskyn in reaksie op die artikel van die Demokratiese Alliansie se beleidshoof se verwysing na die Afrikaner-Broederbond en word dit vergelyk met die ANC se beleid van kaderontplooiing. Met die instemming van Prof Giliomee is die artikel na Afrikaans vertaal en plaas ons dit ook met erkenning aan Politicsweb. Rapport het intussen ook die artikel laat vertaal en is ‘n verkorte weergawe gepubliseer. 

In 'n artikel wat 7 Januarie 2022 op Politicsweb verskyn het, voer die Demokratiese Alliansie se beleidshoof, Gwen Ngwenya, aan dat die ANC-leierskap vandag ewe vasbeslote is om etniese hegemonie na te streef as wat die Afrikanernasionaliste na die 1948-verkiesing was, toe hulle daaraan begin werk het om die ekonomiese uitsluiting van Afrikaners om te keer.

Sy verwys na Super Afrikaners deur Ivor Wilkins en Hans Strydom en sê die ANC se beleid van 'kaderontplooiing' is soortgelyk aan die NP-regering se beweerde voorkeuraanstelling van Broeders in poste in die staatsdiens, weermag en universiteite. Sy skryf ook oor die 'uitgebreide netwerk' van AB-dosente wat opeenvolgende geslagte in ywerige en getroue ondersteuners van NP-filosofie sou fatsoeneer het.

Dit is inderdaad so dat die ANC, toe hy sy formele beleid van kaderontplooiing tussen 1997 en 1998 in werking gestel het, bewus was van die Broederbond-'model'. In 'n onderhoud in Augustus 1997 het Kgalema Motlanthe aan Padraig O'Malley gesê hy is besig om Super Afrikaners te lees. Dit bevat, het hy gesê, 'n beskrywing van “wat politieke mag beteken, en hoe dit aangewend moet word om die saak van die Afrikaner te bevorder. Hulle was baie noukeurig, hulle het verstaan dat hulle nou aan bewind is en dat hierdie magshefbome aangewend moet word om hul saak te bevorder.”

Motlanthe sou in Desember daardie jaar as die ANC se Sekretaris-Generaal verkies word, en sou in daardie rol grootliks verantwoordelik wees vir die formulering en implementering van die kaderontplooiingsbeleid, met sy verklaarde doel om alle "magshefbome" in die hande van die bevrydingsbeweging te plaas. 

Ander kommentators het ook onlangs aangevoer dat die ANC se beleid van 'kaderontplooiing' nie fundamenteel verskil van wat tussen 1948 en 1994 onder die Nasionale Party- (NP-) regering plaasgevind het nie. Regter Malala het onder andere die beleid beskryf as “soortgelyk aan wat die Nasionale Party en sy Broederbond tussen 1948 en 1994 gedoen het”.

Die algemene aanname is dat lede van die Afrikaner Broederbond (AB) aangestel is bo die hoofde van ander wat beter gekwalifiseer was vir sleutelposisies in die regering, openbare korporasies en universiteite. Geen bewyse word vir hierdie bewering gelewer nie, en ooglopende verskille word misgekyk.

I

Die AB het homself in 1994 ontbind en die Afrikanerbond gestig vir mense wat tegelykertyd wou help om Suid-Afrika se nuwe demokrasie te bou en Afrikanerbelange te bevorder. Een van sy eerste stappe was om 'n ervare historikus te gelas om 'n gebalanseerde, behoorlik gedokumenteerde geskiedenis van die AB te skryf, vanaf sy stigting in 1918 tot sy ontbinding.

Vir hierdie omvangryke taak is prof. Ernst Stals aangestel, wat voor sy aftrede hoof van die Geskiedenisdepartement aan die Randse Afrikaanse Universiteit (nou die Universiteit van Johannesburg) was. Sy werk, wat oor 700 bladsye strek, is pas gepubliseer as Die Broederbond: Die Geskiedenis van die Afrikaner-Broederbond,1918-1994 (Johannesburg: Afrikanerbond, 2021).

Ek en Stals was eens kollegas in die Geskiedenisdepartement van die Universiteit van Stellenbosch en ek het uit die staanspoor geweet ’n mens kan ’n uitstaande studie verwag. Ek was gelukkig genoeg om in die laat 1990's 'n kopie van sy manuskrip te ontvang terwyl ek aan die laaste hoofstukke van my boek The Afrikaner: Biography of a People (Tafelberg 2003) gewerk het. Stals se werk het vir my soveel vars perspektiewe en nuwe insigte gebring dat ek met graagte ingestem het tot die Afrikanerbond se versoek om 'n voorwoord vir die boek te skryf. Sy boek is dan ook een van die belangrikste onlangse bydraes tot Suid-Afrikaanse geskiedskrywing en verdien 'n wye leserspubliek.

Een van die vele fassinerende dele van Stals se boek is 'n weergawe van die ietwat vreemde pre-okkupasie wat Suid-Afrika se Militêre Intelligensie (MI) gedurende die laaste jare van die Tweede Wêreldoorlog ontwikkel het met die AB as 'n groot veiligheidsrisiko vir die land en sy oorlogspoging.

Op 15 Desember 1944, met die wêreldoorlog so te sê verby, het die Suid-Afrikaanse regering onder leiding van genl. Jan Smuts noodmaatreëls gebruik om alle staatsamptenare en onderwysers AB-lidmaatskap te verbied. Die hoofrede wat aangevoer is, was die geheime aard van die organisasie. Dr. DF Malan, die NP-leier van die opposisie, het in die parlement geantwoord dat as die eintlike kwessie inderdaad geheimhouding was, die regering ook moes opgetree het teen die Vrymesselaars, wat insgelyks 'n geheime organisasie was. 

Smuts se Verenigde Party het in die 1943-verkiesing met 89 setels teenoor die NP se 43 geseëvier, maar die gety was besig om teen die party te draai. Van die oorlogsmaatreëls, veral die aanhouding van talle Afrikaners en `n persepsie van diskriminasie in die staatsdiens teen Afrikaners, het die VP se Afrikanersteun ernstig geknou. ‘n Oorgeruste VP-leierskap het versuim om die kwessie aan te spreek. 

In `n poging om `n verklaring vir sy onthutsende nederlaag in die 1948-verkiesing te vind, het die VP-leierskap die blaam op die AB probeer plaas as geheime agent wat hierdie terugslag bewimpel het — iets wat hy nie bloot as 'n nederlaag beskou het nie, maar as 'n katastrofe. 

In die 1948- en daaropvolgende verkiesings het die VP hard probeer om die idee te kweek dat die AB 'n kwaadaardige mag verteenwoordig het met 'n groot invloed op die NP as regerende party. W.K. Hancock, outeur van die beste biografie nog van genl. Jan Smuts, vertel die verhaal van hoe die 78-jarige staatsman ná die 1948-verkiesing uitgeroep het: ‘Om te dink dat ek deur die Broederbond verslaan is.’

Stals se studie van die AB bied 'n veel beter perspektief op die hele kwessie van die AB se rol in die NP se deurslaggewende oorwinning in die verkiesings van 1948 en daarna. Hy skryf: 'Ter voorbereiding vir die 1948-verkiesing, waarvoor hy swak voorberei was, het die VP deur sy propagandamasjien `n skrikbeeld van die AB as seekatagtige organisasie probeer skep en al gou sy eie mite moes sluk.'[1]

Die vP sou jare lank aanhou beweer dat die AB 'n dominante rol in die Afrikanerlewe gespeel het, veral in die staatsdiens, kerke en universiteite.

Maar, soos Stals uitwys, het daar gou 'n groot mate van eenstemmigheid tussen die leierskap van die NP en dié van die AB ontwikkel deurdat hulle in 'n nasionalistiese beweging verenig is. Daar is geen bewyse dat die AB dit bewerkstellig het of die senior vennoot was nie.

Ook die NP het nooit 'n formele beleid gehad om die staatsdiens so te transformeer dat die boonste vlakke daarvan eensklaps demografies verteenwoordigend van die wit bevolking sou word nie.

Alhoewel daar 'n instroming van Afrikaners in die staatsdiens was, veral vanaf die 1930's, het die topvlakke van die diens eers in 1960 die samestelling van die wit bevolking begin weerspieël.

In 1960 was 58 persent van die wit bevolking Afrikaners, 37 persent was Engelssprekend, en die res het beide tale as huistaal aangegee. 'n Ontleding van die 1960-sensus het bevind dat die boonste vlakke van die openbare administrasie uit 57,2 persent Afrikaners teenoor 37,5 persent Engelssprekendes bestaan het. (Hierdie posisie was omgekeer in die private sektor. Hier was slegs 25 persent van Afrikaners in die boonste echelon van die arbeidsmark as direkteure, bestuurders en selfwerksame eienaars, teenoor 66 persent Engelssprekendes.[2])

Teen 1977 was `n kwart van alle Engelssprekendes in die openbare sektor werksaam, maar hulle het minder as 10 persent van die topposisies in die sentrale staatsdiens beklee.[3]

Die verafrikanisering van die staatsdiens was dus 'n geleidelike proses wat lank voor 1948 begin het en eers in die 1960's en 1970's 'n hoogtepunt bereik het. Dit het ook plaasgevind binne die instellings wat van die Britte geërf is: die Staatsdienskommissie het beheer behou oor bevorderings en aanstellings, met die toepassing van die 'merietestelsel'. 

Was daar 'n grootskaalse suiwering van Engelssprekendes in die topvlakke van die openbare sektor in die eerste 10 jaar van NP-bewind? Die drie groot studies oor die wit oligargie wat in die 1950's gepubliseer is, maak geen melding van enigiets van die aard nie. Leo Marquard verklaar die volgende: "Die aanstelling en veral bevordering van staatsamptenare gaan voort sonder inagneming van partypolitieke affiliasies, behalwe wanneer daar 'n fundamentele beleidsverskil was.”[4]         

Ivan Evans, die enigste geleerde wat tot dusver ernstige nuwe navorsing in hierdie veld gedoen het, maak die volgende punt:

‘Die Staatsdienslys van 1954-1954, wat volledige lyste van alle staatsamptenare in die onderskeie departemente van die staat verskaf, bied geen hulp met die nasporing van die verafrikanisering van die [Departement van Naturellesake] nie. Alhoewel die lys wel die departement se personeel op grond van graad en rang ontleed, het Afrikanername reeds die lyste vir 1947 en 1948 sterk oorheers, wat dit moeilik maak om enige merkbare veranderinge te sien.’[5]

Die regeringsverandering in 1948 het geen groot afname in die professionele kwaliteit van die staatsdiens teweeggebring nie. Daar was na alle waarskynlikheid gevalle van diskriminasie teen Engelssprekendes wanneer bevordering oorweeg is, maar senior amptenare in die staatsdiens was gewoonlik mense wat hulself deur die range opgewerk het. 

Sover 'n mens kan oordeel uit die huidige stand van navorsing was daar geen verlies aan ekonomiese of administratiewe doeltreffendheid nie – of ten minste nie wat die wit oligargie in 'n rasgestruktureerde stelsel betref het nie.

By die Afrikaanse kerke en universiteite het die groot meerderheid vanaf die vroeë 1960's die regering gesteun, terwyl 'n paar andersdenkendes hoofsaaklik matige kritiek uitgespreek het en daarvoor verwerp is.

Die analogie van Broederbond-kaderontplooiing skep 'n misleidende indruk dat die samestelling van die staatsdiens en ander regeringsorgane na 1948 radikaal en plotseling getransformeer is. Dit is in werklikheid heeltemal onwaar.

Die vervanging van die UP-gesinde staatsamptenare in die verskillende regeringsorgane het geleidelik plaasgevind, sonder enige skielike verlies aan kundigheid in die staatsdiens.

Onder die Nasionale Party moes staatsamptenare, of hulle nou aan die Broederbond behoort het of nie, hulself steeds deur die geledere opwerk, die nodige kundigheid en ervaring opdoen om die werk te kon doen, en met mekaar meeding om bevorder te word.

Die transformasie van die wit-oorheersde sentrale staatsburokrasie na 1994 was van 'n radikaal ander aard in vergelyking met ontwikkelings na die 1948-verkiesing.

In 1994 was daar 'n absolute regimeverandering, nie bloot die omverwerping van 'n regerende party, soos in 1948 die geval was nie. Daar was 'n doelbewuste poging deur die ANC-regering om wit Suid-Afrikaners uit die staatsdiens te verwyder, op alle regeringsvlakke, met tienduisende wat skeidingspakkette aanvaar het.

Die Staatsdienskommissie is intussen gestroop van sy magte ten opsigte van die loopbaaninsidente van staatsamptenare, die merietestelsel is afgetakel, en dit alles het dit vir die ANC moontlik gemaak om ontruimde poste met patronaat-aanstellings te vul.

* Hermann Giliomee is die skrywer van Maverick Africans Tafelberg (2020)

Lees die oorspronklike artikel in Politicsweb.

https://www.politicsweb.co.za/opinion/broeder-preferment-vs-cadre-deployment

Lees die Afrikaanse weergawe wat op 20 Maart 2022 in Rapport geplaas is.

 https://www.netwerk24.com/netwerk24/stemme/aktueel/gn-broeder-onder-elke-bed-20220320

  [1] ELP Stals, Die Broederbond: Die Geskiedenis van die Afrikaner-Broederbond, 1918-1994 (Pretoria: Die Afrikanerbond, 2021), p.185.

[2] Van Wyk, 'Huidige Beroepsposisie", pp.3. 307.

[3] Die berekening van JL Sadie, aangehaal in Heribert Adam en Hermann Giliomee, Ethnic Power Mobilized (New Haven: Yale University Press, 179) pp.165-66. 

[4] Leo Marquart, The People and Policies of South Africa (London: Oxford University, 1952)

[5] Ivan Evans, Bureaucracy and Race in South Africa (Berkely: University of California Press, 1977 p.87.